یِاهو مارکت
فروشگاه یاهویِاهو مارکت
فروشگاه یاهوروابط آمریکا و ایران و تأثیر آن بر حضور ایران در بازار جهانی نفت و گاز (2008 1990)...
 روابط آمریکا و ایران و تأثیر آن بر حضور ایران در بازار جهانی نفت و گاز (2008 1990)...فهرست مطالب مقدمه 6 طرح مسئله 7 طرح ادبیات 10 نظرات موجود 16 هدف پژوهش 17 عوامل یا نظرات دخیل در حظور نامطلوب ایران در بازار جهانی انرژی 18 نظریه ها 20 فرضیه ها 20 تعریف عملی فرضیه 21 روش آزمون فرضیه 23 پیامدهای اثبات فرضیه 24 نقطه تمرکز 24 سازماندهی پژوهش24 بخش اول: کلیات
صنعت نفت و گاز ایران از دریچه تاریخ 28 صنعت نفت و گاز جمهوری اسلامی ایران(1990-1970) 30 صنعت نفت و گاز جمهوری اسلامی ایران(2008-1990) 31 1) نفت 2) گاز بخش دوم: بررسی عوامل داخلی موثر در تحدید حضور ایران در بازارهای جهانی نفت و گاز
o مبانی مفهومی و نظری 47 o قوانین داخلی و سرمایه گذاری خارجی در ایران 54 o اهمیت سرمایه گذاری خارجی در صنعت نفت و گاز ایران 57 o وضعیت سرمایه گذاری خارجی در صنعت نفت ایران 62 o ارزیابی تاثیر قوانین و مقررات داخلی در جذب سرمایه گذاری خارجی در صنایع نفت و گاز ایران65 o نتیجه گیری 74
o مبانی مفهومی و نظری: زمینههای افزایش مصرف داخلی انرژی.......................................................................79 o افزایش مصرف انرژی در ایران و زمینههای آن .............................................................................................89 o بررسی مصرف نفت و گاز در بخشهای مختلف اقتصادی ایران ...................................................................95 1)بخشهای مسکونی و بازرگانی 2)بخشهای صنعت و کشاورزی 3)بخش حمل و نقل o عوامل مؤثر بر افزایش مصرف انرژی در ایران ..............................................................................................104 1) رشد اقتصادی 2) پرداخت یارانه 3) رشد جمعیت 4) بهره وری انرژی در اقتصاد ایران o ارزیابی مصرف انرژی در بازارهای داخلی ایران و تاثیر آن بر حضور ایران در بازار جهانی نفت و گاز...........120 o نتیجه گیری .................................................................................................................................................124 بخش سوم: روابط خصومت آمیز آمریکا و ایران و حضور نامطلوب ایران در بازار جهانی نفت و گاز
o اقتصاد سیاسی بینالملل................................................................................................................................128 o هژمونی آمریکا و سیستم برتون وودز ..........................................................................................................133 o جهانی شدن و اقتصاد سیاسی بینالملل ......................................................................................................136 o سیاست و اقتصاد در روابط بین الملل...........................................................................................................140 o نتیجه گیری ................................................................................................................................................144
o گسترش روابط تعارض آمیز(1990- 1979) ...............................................................................................148 o ابعاد روابط خصومت آمیز آمریکا و ایران ...................................................................................................152 1) سیاست براندازی جمهوری اسلامی ایران .....................................................................................153 2) اتهام حمایت از تروریسم و اقامه دعاوی در دادگاه های آمریکا علیه ایران .................................156 3) استراتژی تحریم جمهوری اسلامی ایران .....................................................................................164 o نتیجه گیری ..................................................................................................................................................181
o سرمایه گذاری خارجی در صنایع نفت و گاز ایران .....................................................................................183 1)اتحادیه اروپا 2)ژاپن 3) ایالات متحده آمریکا 4)چین، هند و مالزی o نقش آفرینی ایران در ترانزیت بینالمللی نفت و گاز ....................................................................................195 1) خط لوله نفتی باکو- تفلیس- جیحان ..........................................................................................198 2) خط لوله گازی ناباکو ..................................................................................................................201 3) نتیجه گیری ............................................................................................................................... 204
منابع و مأخذ .....................................................................................................................225 مقدمه طرح مسئله جمهوری اسلامی ایران یکی از بزرگترین کشورهای دنیا به لحاظ دارا بودن ذخائر نفت و گاز است. به لحاظ پراکندگی جغرافیایی، عمده منابع نفتی ایران در منطقه جنوب غربی خوزستان در مرز با عراق واقع شده است (EIA, 2007). ایران با 5/132 میلیارد بشکه ذخائر نفتی شناخته شده، بعد از عربستان و کانادا، سومین کشور دارای منابع نفتی دنیا محسوب می گردد. با عنایت به کلوخی بودن نوع نفت کانادا، جمهوری اسلامی ایران چیزی حدود 10 درصد کل منابع نفتی شناخته شده جهان را در اختیار دارد (Suction, 2006). این میزان منابع در گزارش سازمان بین المللی انرژی در سال 2008، 4/138 میلیارد بشکه بیان شد. ایران در سال 2006 حدود 2/4 میلیون بشکه در روز تولید داشت که از آن 8/3 میلیون بشکه نفت خام بدست آمد که حدود 5 درصد تولید جهانی را تشکیل می دهد. این میزان تولید، جمهوری اسلامی ایران را به عنوان دومین تولید کننده عضو اوپک معرفی می کند(EIA, 2008) . در حالی که ایران در سال 1974 حدود 6 میلیون بشکه نفت تولید می کرد، اما بعد از این تاریخ و به خصوص بعد از انقلاب هرگز نتوانسته سطح تولید خود را به 6 میلیون بشکه برساند. میزان تولید روزانه نفت ایران 2/4 میلیون بشکه و میزان صادرات آن نیز حدود 7/2 میلیون بشکه در روز است. ایران در زمینه صادرات نفت چهارمین کشور دنیاست. این رقم تنها نیمی از میزان صادرات ایران در سال 1974 است. به موازات کاهش تولید نفت در ایران سهم این کشور از تولید اوپک از 8/19 درصد در سال 1974 به 8/9 درصد در سال 2005 رسید. صادرات نفتی ایران در سال 2005 حدود 6/1تا 7/1 میلیون بشکه نفت سنگین و1 میلیون بشکه نفت سبک در روز را شامل می شود، که 191 هزار بشکه آن به ایتالیا و 135 هزار بشکه به فرانسه و 117 هزار بشکه به یونان صادر شد. در کل 29 درصد از نفت ایران به اروپا، 26 درصد به ژاپن، 9 درصد به آفریقا،11 درصد به چین، 19 درصد به دیگر کشورهای آسیایی و 5 درصد نیز به صورت پراکنده صادر می گردد (Suction, 2006) . علاوه بر منابع نفتی عظیمی که شرح آنها ارائه شد، ایران یکی از بزرگترین کشورهای دارای ذخائر گازی نیز هست. ایران با حدود 974 تریلیون متر مکعب گاز شناخته شده، دومین کشور جهان بعد از روسیه محسوب می گردد. این میزان گاز چیزی حدود 16 درصد گاز جهان را تشکیل می دهد (BP, 2009). اما 62 درصد از منابع گازی ایران هنوز توسعه نیافته اند. در واقع میدان پارس جنوبی با 15 میلیارد دلار سرمایهگذاری بزرگترین پروژه گازی و حتی انرژی ایران محسوب می شود که دارای 28 فاز بوده و تا به حال 18 فاز آن فعال شده است. این میدان 47 درصد از کل ذخائر شناخته شده گاز ایران را در خود جای داده استEIA, 2009)(. اما ایران در زمینه صادرات گاز مقامی بسیار ضعیفتر از آنچه را که باید داراست. ایران بعد از روسیه، آمریکا، کانادا و امارات پنجمین کشور صادر کننده گاز جهان است. ایران حدود 200 میلیون متر مکعب گاز به ارمنستان صادر میکند که در عوض آن برق تحویل میگیرد و همچنین مقداری گاز به ترکیه صادر میکند، صادرات ایران به ترکیه از طریق خط لوله ای 745 مایلی توان انتقال 4/1 میلیارد متر مکعب گاز را دارد صورت میگیرد. در حقیقت ترکیه در شرایط فعلی مهمترین مقصد صدور گاز ایران است(EIA, 2007). البته جمهوری اسلامیایران مقداری نیز گاز وارد میکند. براساس گزارش سالیانه سازمان بینالمللی انرژی این کشور در سال 2003، 174، 2004، 184، 2005 و 2006 نیز 205 میلیارد متر مکعب گاز وارد کرده است(EIA, 2008) . آمار واردات گاز ایران از 1997 الی 2006 .
EIA, "world dray natural gas imp", table posted: august 22, 2008 علاوه بر این مهمترین میدان گازی ایران با قطر مشترک است واین امکان را به ایران می دهد تا گاز این کشور را که حدود 5/910 تریلیون متر مکعب تخمین زده می شود به اروپا و دیگر نقاط از جمله شبه قاره هند انتقال دهد. همچنین، ایران سهلترین، امنترین و اقتصادیترین مسیر برای انتقال نفت و گاز آسیایمرکزی به بازارهای جهانی و به ویژه اتحادیه اروپاست (خالوزاده، 1383، صص285-284). در این زمینه اگر توان ایران برای انتقال گاز قطر به اروپا را نیز اضافه کنیم، اهمیت راهبردی آن برای تأمین انرژی جهان بیشتر نمایان میگردد (آقایی، 1386، ص64) . آنچه که از مجموع مباحث مطروحه میتوان فهمید این است که جمهوری اسلامی ایران علیرغم دارا بودن منابع عظیم گاز، نه تنها میدانهای گازی چندان توسعهای نیافتهاند بلکه درزمینه صادرات نیز صنعت گاز آن جایگاه مناسبی در ردهبندی جهان ندارد. از سوی دیگر و در حوزه نفت نیز، گرچه وضعیت به نسبت صنعت گاز بهتر است، اما در مقایسه با سال 1974 و قبل از آن، جایگاه این کشور در تولید و صادرات نفت به شدت افول پیدا کرده است. شاید با توجه به جنگ ایران و عراق و مشکلات ناشی از آن وضعیت مزبور توجیه پذیر باشد، اما ادامه این روند از 1990 به بعد سوال برانگیز است. بر این اساس در این پژوهش به دنبال یافتن متغیر یا متغیرهایی که موجب به وجود آمدن این وضعیت در صنعت نفت و گاز ایران شده اند، خواهیم بود.به این ترتیب سئوال اصلی این پایاننامه این است که: چرا جمهوری اسلامی ایران علیرغم داشتن منابع عظیم نفت و گاز از جایگاه مطلوبی در بازار جهانی انرژی (نفت و گاز) برخوردار نیست؟ طرح ادبیات و نظرات موجود در بررسی ادبیات موجود در خصوص موضوع مورد پژوهش به چند دسته منبع اصلی بر میخوریم . الف) آن دسته آثاری که تمرکز خود را بر مسائل مربوط به خطوط انتقال انرژی و وضعیت ایران در این زمینه قرار داده اند. این دسته منابع بیشتر به صوت مقاله هستند که هم به صورت مکتوب در روزنامه ها، بولتن های منتشره از سوی نهادهای مختلف دولتی و غیر دولتی داخلی و بینالمللی و مجلات مختلف علمی و خبری قابل دسترس هستند و هم به صورت مجازی می توان از سایتهای مختلف اینترنتی به آنها دست یافت. از جمله این منابع می توان به آثار زیر اشاره کرد. - الهه کولایی(کولایی، 1387-1386) در مقاله ای تحت عنوان " ژئوپولیتیک انتقال نفت از قفقاز" مطرح کرده است که با فروپاشی شوروی سابق و افزایش اهمیت تاَمین انرژی جهان، حوزه خزر و منابع انرژی آن برای غرب اهمیت فوق العادهای یافت. در این مقاله وی معتقد است با توجه به تلاش غرب برای شکستن انحصار روسیه بر مسیرهای انتقال انرژی به اروپا و غیر اقتصادی بودن و همچنین ریسک امنیتی بالای دیگر مسیرهای مطرح همچون مسیر باکو – تفلیس – جیهان، ایران بهترین مسیر برای انتقال انرژی حوزه خزر به بازارهای جهانی است، اما مخالفتهای آمریکا و تلاشهای آن برای محروم کردن ایران از منافع و مزایای ژئوپولیتیکی منطقه مانع از نقش آفرینی این کشور در زمینه مورد نظر شده است. در واقع نویسنده در این مقاله صرفاً به مسیرهای انتقال انرژی منطقه با تمرکز بیشتر بر منطقه قفقاز پرداخته و هیچ توجهی به میزان منابع انرژی حوزه خزر و از جمله میزان منابع ایران نکرده است، علاوه براین، با وجود اینکه نویسنده متغیر آمریکا را به عنوان مانع نقش آفرینی ایران در انتقال انرژی حوزه خزر معرفی می کند، اما به بررسی خصومت ایران و آمریکا و چگونگی جلوگیری آمریکا از نقش آفرینی ایران در این زمینه به طور خاص و بازارهای جهانی نفت و گاز به طور اعم نپرداخته است. - در مقاله ای دیگر که توسط ابراهیم متقی و مریم همت خواه (متقی و همت خواه، 1387-1386) با عنوان " جایگاه ایران در بازار انرژی منطقه آسیای مرکزی " نوشته شده است، نویسندگان معتقدند که با توجه به قابلیتهای داخلی ایران هم در زمینه تولید و هم در زمینه انتقال نفت و گاز و با توجه به نزدیکی جغرافیایی ایران به منطقه آسیای مرکزی، کشور مزبور بهترین گزینه برای انتقال انرژی این منطقه به بازارهای جهانی بوده و همچنین این کشور بهترین گزینه برای تامین گاز منطقه قفقاز نیز می باشد. در این مقاله نویسنده گان معتقدند که حضور یک رقیب قدرتمند منطقهای به نام روسیه از یک طرف و کارشکنیهای آمریکا از سوی دیگر باعث تضعیف نقش آفرینی ایران در بازار انرژی آسیای مرکزی و قفقاز شده است. در این مقاله صرفاً با توجه به موقعیت ایران برای انتقال انرژی آسیای مرکزی به اروپا، توجه چندانی به میزان منابع انرژی حوزه خزر و از جمله میزان منابع ایران نشده است، علاوه براین، با وجود اینکه نویسنده آمریکا را به عنوان مانع نقش آفرینی ایران در انتقال انرژی حوزه خزر معرفی می کند، اما به بررسی خصومت ایران و آمریکا و چگونگی جلوگیری آمریکا از نقش آفرینی ایران نمی پردازد. علاوه بر این، مقاله بیشتر جنبه توصیفی دارد. - آریل کوهن و اوون گراهام[1] (Ariel Cohen and Owen Graham(2008))در مقالهای تحت عنوان "طرح خط لوله ایران- پاکستان – هند؛ یک ریسک غیر قابل قبول برای امنیت منطقه ای" [2] نویسنده ضمن بیان اهداف و دیدگاههای موجود در خصوص خط لوله ایران - پاکستان - هند، از سوی روسیه، هند، پاکستان و آمریکا، با وجود نیاز روز افزون دو کشور پاکستان و هند و حتی چین به منابع انرژی، ریسک بالای طرح انتقال گاز ایران به هند و پاکستان به دلیل ناتوانی ایران در تأمین گاز مورد نیاز این خط لوله، نا آرامیهای موجود در مسیر این خط لوله در ایالت بلوچستان و همچنین مخالفتهای آمریکا را دلایل عملی نشدن طرح مورد نظر بیان کرده است. در این مقاله نیز صرفاً بر خط لوله گازی ایران – پاکستان – هند تمرکز شده است، هیچ توجهی به میزان منابع نفت و گاز حوزه خزر، به خصوص منابع ایران، نکرده و به طرح های انتقال انرژی منطقه آسیای مرکزی و قفقاز نیز نپرداخته است. علاوه براین، با وجود اینکه نویسنده متغیر آمریکا را به عنوان مانع نقشآفرینی ایران در انتقال انرژی حوزه خزر معرفی می کند، اما به بررسی خصومت ایران و آمریکا و چگونگی جلوگیری آمریکا از نقش آفرینی ایران نیز نپرداخته است. - آژانس بینالمللی انرژی(EIA, 2008) در گزارشی تحت عنوان "داده ها، آمار و تجزیه و تحلیل انرژی ایران- نفت، گاز، برق، زغال سنگ"[3] به بررسی وضعیت انرژی در ایران به طور کلی پرداخته است. این گزارش ضمن ارائه مجموعه ای از نکات مهم در خصوص میزان منابع نفت و گاز ایران و تولید و صادرات آن به خواننده، وضعیت نامطلوب ایران در بازار جهانی انرژی را برایند مجموعه مشکلاتی همچون جنگ هشت ساله، محدودیت سرمایه گذاری در ایران، تحریمها، کاهش شدید بهره وری از حوزه های نفتی به دلیل مشکلات ساختاری صنعت نفت و گاز ایران، افزایش حساسیت بینالمللی نسبت به برنامه هسته ایران و همچنین مشکلاتی همچون قوانین داخلی و تعارضات سیاسی داخلی می داند. اما باید توجه کرد که این گزارش علیرغم بیان نکته وار و کاملاً توصیفی چالشهای موجود برسر راه نقشآفرینی مطلوب ایران در بازار جهانی انرژی، به واکاوی و شکافتن این چالشها نپرداخته است. از سوی دیگر در این گزارش به موقعیت بسیار مناسب ایران برای ترانزیت انرژی آسیای مرکزی و قفقاز بازارهای جهانی توجه نکرده است. در این مقاله با وجود اینکه نویسنده متغیر آمریکا را به عنوان یکی از موانع نقش آفرینی ایران در بازارهای جهانی انرژی معرفی می کند، اما به بررسی خصومت ایران و آمریکا و چگونگی جلوگیری آمریکا از نقشآفرینی مطلوب ایران دربازارهای جهانی نپرداخته است. ب ) – دسته دوم مجموعه منابعی هستند که بیشتر بر امکانات و منابع داخلی نفت و گاز ایران تمرکز کرده اند. این دسته آثار بیشتر سعی کرده اند وضعیت صنعت نفت و گاز ایران و به خصوص مسائل مربوط به تولید و مصرف آن و همچنین سطح صادرات آن را مورد بررسی قرار دهند. این دسته آثار را می توان به صورت کتاب و مقاله و گزارشهای خبری، به زبانهای مختلف و در مجلات و سایتهای مختلف اینترنتی و غیر اینترنتی به صورت مکتوب یافت. ازجمله این آثار می توان به موارد زیر اشاره کرد. - مصطفی آذری و ایلناز ابراهیمی(آذری و ابراهیمی، 1386) در کتابی با عنوان چشم انداز انرژی در خاورمیانه و امنیت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران به بررسی وضعیت انرژی در خاورمیانه و نیازهای روز افزون جهانی به آن پرداخته اند. در فصل هفتم کتاب تحت عنوان تحولات انرژی جهان و جمهوری اسلامی ایران بر این موضوع تاُکید می کنند که در بین کشورهای صاحب منابع انرژی در منطقه، ایران از موقعیت منحصر به فردی برخوردار است. نویسندهگان بیان می کنند که صنعت نفت و گاز ایران با چالشهایی همچون مصرف روز افزون داخلی، محدودیت آفرینیهای آمریکا و به خصوص نداشتن استرتژی مشخص در دیپلماسی انرژی مواجه است. نویسندگان این اثر نیز در بررسی چالشها، صرفاً به صورتی نکته وار به آنها پرداخته اند، به عنوان مثال خصومت بین ایران و آمریکا را بررسی نمی کنند و بیان نمی کنند که آمریکا چگونه از نقش آفرینی ایران در بازارهای جهانی ممانعت به عمل می آورد و یا وقتی که به مصرف داخلی روز افزون اشاره می شود به بررسی آن نمی پردازند. - سعید میرترابی (میرترابی، 1384) در کتابی با نام مسائل نفت ایران به این موضوع پرداخته است که ایران در رتبه بندی جهانی منابع نفت و گاز دارای مکان متوسطی است و همچنین در نقش آفرینی در بازار جهانی نیز دارای همین وضعیت است. وی با اشاره به رشد مصرف داخلی و محدودیتهای بین المللی ناشی از سیاستهای آمریکا برای ایران معتقد است رویکرد برون نگرانه در مصرف داخلی و قوانین بیع متقابل و همچنین ضعف در دیپلماسی خارجی از عمده چالشهای نقش آفرینی ایران در بازار جهانی انرژی هستند. وی معتقد است که ایران به جای تلاش برای تولید بیشتر باید سعی کند که با توجه به میادین مشترک با کشورهای همسایه به رتبه بهتری در ترانزیت انرژی نائل آید. نویسنده مذکور با تمرکز بر مسائل داخلی صنعت نفت و گاز ایران به فرصتهای موجود در بازارهای بین المللی همچون آسیای مرکزی و قفقاز و چالشهای بین المللی موجود بر سر راه ایران نپرداخته است. در واقع هرچند درچند جمله و به طور کاملاًمختصر به مشکل تراشی آمریکا توجه کرده است ولی در کل این چالش مهم جهانی را نادیده گرفته و به نوعی با تاکید بر داشتن رویکرد داخلی برای استفاده بهینه از منابع نفت و گاز از اهمیت سیاسی – امنیتی نقش آفرینی در تامین انرژی جهانی غافل است. - جان ایونس[4] (Evans, 1993) در کتابی تحت عنوان اوپک و بازار جهانی انرژی[5] اطلاعات مفصلی از تولید و مصرف جهانی و منطقهای نفت و گاز ارائه کرده است. نویسنده در این کتاب تحولات دهه 1980 را در عرصه انرژی مورد بررسی قرار داده است. در فصل سوم کتاب که به بررسی کشورهای عضو اوپک اختصاص یافته است به ایران به عنوان عضو برجسته سازمان اوپک توجه کرده و به خوبی تاثیر انقلاب و جنگ هشت ساله بر صنایع نفت و گاز ایران را مورد تجزیه تحلیل قرار داده است. نویسنده در این کتاب معتقد است این جنگ که بین دو عضو مؤثر اوپک (ایران و عراق) رخ داد، از سویی منجر به کاهش تولید و صادرات دو طرف شد، و از سوی دیگر به بی ثباتی موقت قیمت جهانی نفت نیز منجر گردید. این کتاب علیرغم آنکه اطلاعات نسبتاً جامعی از و ضعیت تولید، مصرف، قیمت و در کل تحولات حوزه انرژی در سطح بینالمللی، منطقه ای و کشوری ارائه کرده است، اَما به لحاظ زمانی بر تحولات دهه 1980 حوزه انرژی تمرکز دارد و دوره زمانی بعد از آن را در بر نمی گیرد. - در کتابی با عنوان مشکلات حمل و نقل دریایی و از طریق خطوط لوله نفت وگاز و چشمانداز آن[6] که توسط پویریر و زاکور[7](Poirier and Zaccour,1990) انتشار یافته به مسائل و مشکلات مربوط به خطوط انتقال نفت و گاز و حمل و نقل دریایی نفت و گاز پرداخته شده است. در فصل سوم این کتاب که به صورت مجموعه مقالات می باشد، مقاله ای در زمینه حمل و نقل دریای با تانکرهای نفتی آمده است. در این قسمت نویسنده به مشکلات ناشی از جنگ ایران و عراق و متوقف شدن حمل و نقل نفت و گاز از خلیج فارس پرداخته است. وی که چنین معضلاتی را از موانع موجود بر سر راه حمل و نقل دریای بر می شمرد، از این حادثه به عنوان عاملی برای برهم زدن تعادل بازار جهانی نفت و گاز یاد کرده است. در این اثر، در بخشهایی که به برسی چالشهای ترانزیت نفت و گاز از طریق خطوط لوله پرداخته از ایران هیچ بحثی به میان نیاورده است و تمرکز خود را بر انتقال نفت و گاز از کانادا به آمریکا و همچنین از شمال افریقا به بازارهای جهانی قرار داده است و صرفاً در بخشی که به بررسی مشکلات ناشی از ترانزیت از طریق تانکرها پرداخته است به ایران و مسائل و مشکلات ناشی از اتکاء این کشور به حمل و نقل از طریق تانکر توجه کرده است. در کل این اثر نیز به لحاظ زمانی به دوره زمانی قبل از دهه 1990 پرداخته و سالهای بعد از این دهه را در بر نمی گیرد. در مجموع هیچ کدام از آثاری که مورد مطالعه قرار گرفتند به صورت جامع به بررسی صنعت نفت و گاز جمهوری اسلامی ایران نپرداختهاند و هر یک صرفاً به بررسی بخشی کوچک از آن اکتفا کردهاند. علاوه براین مجموع منابعی که به مشکلات موجود بر سر راه جمهوری اسلامی ایران برای حضوری مطلوب در بازار جهانی نفت و گاز پرداختهاند، اگر چه به متغییر آمریکا اشاره کردهاند ولی هیچ کدام به بررسی جامع این متغییر و چگونگی ممانعت آن از حضور مطلوب ایران در بازار جهانی نپراداختهاند. نظرات موجود با توجه به مجموعه آثاری که مورد بررسی قرار گرفت می توان گفت از این آثار نظرات زیر در خصوص عوامل کاهش حضور ایران در بازار جهانی انرژی به دست می آید - قوانین داخلی جمهوری اسلامی ایران - تحریمهای آمریکا - ساختار کهنه و ناکارامد مدیریتی و سازمانی صنعت نفت و گاز - رشد بی رویه مصرف داخلی - نداشتن استراتژی مشخص در دیپلماسی انرژی - جنگ ایران و عراق - محدودیتهای سرمایه گذاری - افزایش حساسیتهای بینالمللی نسبت به برنامه هسته ای ایران - منازعات سیاسی داخلی - ریسک بالای انتقال انرژی از ایران - ناتوانی جمهوری اسلامی ایران از انجام تعهدات خود - سیاستهای روسیه در حوزه انرژی - فشارهای سیاسی امریکا هدف پژوهش آنچه که از بررسی آثار مطروحه بیش از هرچیز به ذهن می رسد این است که این آثار بیشتر به بررسی معلول پرداختهاند و به علت اصلی وضعیت موجود کم توجه بوده و یا به بیان نکتهوار مشکلات بسنده کرده و از واکاوی عمیق مسائل و مشکلات غافل بودهاند. از این رو، هدف پژوهش حاضر آن است که با توجه به فقدان تبیینی جامع در حوزه مورد نظر به بررسی همه جانبه موضوع در جهت درک واقعیاتی که مانع از توسعه صنایع نفت و گاز کشور می شوند، بپردازد. عوامل یا نظرات دخیل در حضور نامطلوب جمهوری اسلامی ایران در بازار جهانی انرژی باتوجه به ادبیات موجود در مسئله مورد پژوهش و فرض ارائه یک رابطه علی – معلولی در مورد عنوان پژوهش، می توان عوامل عمده دخیل در حضور نامطلوب جمهوری اسلامی ایران در بازار جهانی انرژی را به این صورت عنوان کرد . 1 ) قوانین داخلی جمهوری اسلامی ایران در خصوص سرمایه گذاری خارجی در کشور: کشورهای نفت خیز، از جمله ایران دارای خاطرات بسیار تلخی در خصوص چپاول منابع نفت خود توسط کشورهای قدرتمند جهان از جمله انگلستان، آمریکا، شوروی و فرانسه هستند. بعد از خوداگاهی در کشورهای نفت خیز و پی بردن به ارزش واقعی نفت و منابع نفتی، این کشورها در صدد کاهش تسلط کشورهای استعمارگر در صنایع نفتی خود برآمدند. این حرکت در ایران نیز با ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق عملی شد. در سالهای بعد از انقلاب نیز این خاطره تلخ در ذهن مردم ایران پابرجا ماند و منجر به تصویب قوانینی در راستای کوتاه کردن دست کشورهای قدرتمند از منابع نفت وگاز کشور شد، که از آن جمله می توان به قراردادهای بیع متقابل توجه کرد. آنچه مسلم است اینکه این قوانین داخلی، همچون ماده 81 قانون اساسی، در قیاس با قوانین بینالمللی موجود در این زمینه عایدات کمتری برای شرکتهای نفتی طرف قرارداد خواهد داشت که این امر باعث کم رغبتی این شرکتها برای سرمایه گذاری در ایران می شود و در نتیجه کشور در تأمین سرمایه و تکنولوژی لازم برای توسعه میادین نفت وگاز خود با مشکل مواجه میشود. 2 ) رشد بی رویه مصرف داخلی نفت و گاز در جمهوری اسلامی ایران: متوسط مصرف نفت وگاز در ایران از متوسط مصرف جهانی بسیار بالاتر است. مصرف داخلی ایران چیزی حدود نیمی از کل تولید نفت کشور را شامل میشود. رشد مصرف داخلی نفت در ایران حدود 5 درصد است که بسیار زیاد به نظر می رسد. علاوه بر این جمهوری اسلامی ایران تقریباً تمام گاز تولیدی خود را به بازار داخلی و چاههای نفت تزریق میکند. با درنظر گرفتن رشد اقتصادی این کشور، پیش بینی میشود که تقاضای داخلی نفت و گاز نیز افزایش داشته باشد و این امر باعث میشود که توان صادراتی آن نیز بیش از پیش کاهش یابد. 3 ) روابط خصومت آمیز آمریکا و ایران در سیاست بین الملل: از فردای وقوع انقلاب اسلامی ایران نوع تعاملات دو کشور ایران و آمریکا به سویی رفت که منجر به قطع روابط دیپلماتیک دو طرف شد. این دو کشور که در زمان حکوت پهلوی، همتایانی استراتژیک برای همدیگر بودند با شکل گیری جمهوری اسلامی در ایران به دشمنان شماره یک همدیگر تبدیل شدند. این وضعیت تخاصمی حاکم بر روابط دو کشور باعث شده هریک در طرح ریزیهای خود برای سیاست خارجی و سیاست بینالملل بخشی از برنامه های خود را به محدود کردن و ضربه زدن به منافع طرف مقابل اختصاص دهند. در چنین وضعیتی ایالات متحده آمریکا به عنوان تک ابر قدرت بعد از فروپاشی شوروی سابق، تلاش وافری نموده تا از نقشآفرینی ایران در در بازار جهانی انرژی جلوگیری کند و با تحریمها و کارشکنیهای مداوم از توسعه صنایع نفت و گاز آن به عنوان رکنهای اصلی اقتصاد کشور ممانعت به عمل آورده و از این طریق ایران را وادار به تغییر رفتار نماید. نظریهها بر اساس نظرات ارائه شده میتوان به نظریههای زیر دست یافت. در این بخش مفاهیم انتزاعی به هم ربط داده شده اند. 1 - قوانین نامناسب داخلی مانع از حضور مطلوب کشورها در اقتصاد جهانی میشود. 2 - مصرف بی رویه داخلی مانع از حضور مطلوب کشورها در اقتصاد جهانی میشود. 3 - رابطه خصومت آمیز با کشورهای بزرگ مانع از نقشآفرینی مطلوب قدرتهای کوچک در اقتصاد جهانی میشود. فرضیهها بر مبنای سه نظریه مورد نظر و با توجه به توضیحاتی که در مورد آنها داده شد، میتوان سه فرضیه در مورد علل حضور نامطلوب ایران در بازار جهانی انرژی ارائه کرد که در این بین دو فرضیه نخست را به عنوان فرضیه های جانشین رقیب در نظر میگیریم و فرضیه سوم را به عنوان فرضیه اصلی قلمداد میکنیم. باید توجه کرد که در این بخش دو مفهوم انضمامی را به هم ربط میدهیم و در واقع مفاهیم انتزاعی ارائه شده در بخش نظریه ها را به مفاهیم انضمامی تبدیل میکنیم: 1 ) قوانین داخلی جمهوری اسلامی ایران باعث شده است این کشور در بازار جهانی انرژی حضور نامطلوبی داشته باشد. 2 ) رشد بی رویه مصرف داخلی نفت و گاز درایران باعث شده است این کشور در بازار جهانی انرژی حضور نامطلوبی داشته باشد. فرضیه اصلی در پاسخ به سؤال اصلی پژوهش فرضیه اصلی ما این است: روابط خصومت آمیز بین آمریکا و ایران باعث شده است که جمهوری اسلامی ایران در بازار جهانی انرژی حضور نامطلوبی داشته باشد. تعریف عملی فرضیه پس از ذکر متغیرها و شاخصهای فرضیه اصلی به عملیاتی کردن فرضیه اصلی میپردازیم: هرچه روابط آمریکا با جمهوری اسلامی ایرانبدتر شده است - میزان حضور ایران دربازار جهانی انرژی نیز کاهش داشته است.
به دلیل وضعیتهای مختلف جغرافیای، فرهنگی، جمعیتی، سیاسی و اجتماعی ... کشورهای مختلف دارای اهداف مختلف بوده ومنافع خاص خود را پیگیری می کنند. از این رو به وجود آمدن اختلاف به خصوص در مواردی که دوکشور دارای مواضع متفاوتی در موردی خاص هستند امری طبیعی است که می تواند به خصومت و حتی درگیر بین دوطرف نیز منجر شود. اختلافات بین ایران و آمریکا نیز منجر به شکل گیر روابطی خصومت آمیز در طی سالهای بعد از 1980 شده است. شاخصهای خصومت بین دوکشور را میتوان چنین برشمرد: 1) تلاش برای براندازی حکومت جمهوری اسلامی ایران: ایالات متحده آمریکا پیرو سیاستهای ضد ایرانی خود بعد از دهه 1980 از راههای مختلفی همچون کمک و حمایت از گروه های ضد حکومتی و راه اندازی شبکه های سخن پراکنی تلاش کرده است که حکومت جمهوری اسلامی ایران را بی ثبات کند و براندازد. 2)- اتهام تروریسم و اقامه دعاوی در دادگاههای آمریکا علیه ایران: اتهام حمایت تروریسم توسط جمهوری اسلامی ایران به صورت مرتب توسط آمریکا به ایران زده شده است و این کشور با اصلاحاتی در قوانین داخلی خود، شرایط را برای طرح دعاوی در دادگاههای داخلی خود علیه جمهوری اسلامی ایران فراهم کرد. در این دعاوی جمهوری اسلامی ایران محکوم به پرداخت دهها میلیارد دلار شد. 3) استراتژی تحریم جمهوری اسلامی ایران: ایالات متحده آمریکا بعد از انقلاب اسلامی ایران سیاست تحریم جمهوری اسلامی ایران. این تحریمها با بلوکه کردن داراییهای ایران در آمریکا شروع شد و با تحریمهای که در دهه 1990 علیه ایران اعمال شد به اوج خود رسید. این تحریمها شرایط سنگینی را بر اقتصاد جمهوری اسلامی ایران تحمیل کرده است. منظور ازحضور نامطلوب ایران در بازار جهانی این است که کشور مزبور متناسب با امکانات و تواناییهای خود، نتوانسته آنطور که باید و شاید در تأمین انرژی جهانی نقش ایفا کند. این امر در ابعاد مختلف قابل تبیین است. شاخصها برای حضور نامطلوب ایران در بازار جهانی انرژی عبارتند از: 1) عدم سرمایه گذاری خارجی در صنایع نفت و گاز ایران: منظور از سرمایه گذاری خارجی در صنایع نفت و گاز این است که جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری در حال توسعه برای اکتشاف، بهره برداری و انتقال ذخایر نفت و گاز خود به بازارهای جهانی، به شدت نیازمند سرمایه گذاری خارجی است که در طول سالهای گذشته این کشور موفق به جذب نیازهای خود در این زمینه نشده است. 2) نقش آفرینی نامطلوب ایران در ترانزیت بینالمللی انرژی: منظور از نقش آفرینی ایران در ترانزیت بینالمللی انرژی این است که جمهوری اسلامی ایران با توجه به منابع غنی و موقعیت مناسب برای ایفای نقش مناسب در ترانزیت جهانی نفت و گاز، این کشور نتوانسته است از جایگاه مناسبی در این زمینه برخوردار شود.
روش آزمون فرضیهها درهر سه فرضیه این تحقیق سعی خواهد شد تا از روش اثباتی جهت سنجش و آزمون استفاده شود. در این پژوهش تلاش خواهد شد با توجه به شاخصهای مربوط به هر متغیر و سپس رده بندی آنها، رابطه همبستگی میان آنها نشان داده شود. داده های مختلف نیز با استفاده از منابعی همچون کتب، مقالات، نشریات، خبرنامهها و بولتنهای منتشره توسط سازمانهای مختلف دولتی و غیر دولتی در بعد بینالمللی و داخلی، جمع آوری خواهد شد. پیامدهای اثبات فرضیه در صورت اثبات فرضیه پژوهش درک دقیقی از: 1 - خصومت بین ایران و آمریکا . 2 - میزان تاَثیر گذاری این خصومتها در حضور ایران در بازار های جهانی نفت و گاز. 3 - نوع تعاملات کشورهای منبع و مقصد انرژی، آمریکا و همچنین ایران و این کشورها روشن خواهد شد. علاوه بر این زمینه برای سیاست گذاری درست در جهت رفع مشکلات موجود در این حوزه فراهم خواهد شد. نقطه تمرکز تمرکز پزوهش حاضر به لحاظ مکانی ایران و آمریکا خوهد بود و به لحاظ مو ضوعی نفت و گاز و فعالیتهای وابسته به آن بخصوص سرمایهگذاری و انتقال آنها را در نظر خواهد گرفت. همچنین به لحاظ زمانی تمرکز پژوهش حاظر بر سالهای 1990 الی 2008 خواهد بود . سازماندهی پژوهش در این پژوهش به منظور پاسخگویی به سوال تحقیق در قالب چهار بخش و هفت فصل سعی خواهد شد به بررسی مسئله بپردازد. بدین نحو که در بخش اول، فصل اول به بیان کلیاتی در خصوص صنعت نفت و گاز می پردازیم و وضعیت موجود این صنعت را در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار خواهیم داد. در بخش دوم دو فرضیه فرعی پژوهش مورد واکاوی قرار خواهند گرفت از این رو این بخش حاوی دو فصل خواهد بود، ابتدا در قالب یک فصل موانع حقوقی و سرمایهگذاری خارجی را مورد بررسی قرار میدهیم و در فصل دیگری به بررسی مصرف نفت و گاز در ایران و نقش آنها در حضور نامطلوب ایران در بازار جهانی نفت و گاز خواهیم پرداخت. بخش سوم به روابط خصومتآمیز جمهوری اسلامی ایران و آمریکا و تأثیر آن بر حضور نامطلوب ایران در بازار جهانی نفت و گاز اختصاص یافته است. این بخش به سه فصل مجزا تقسیم میشود که در فصل اول بررسی مفهومی و چارچوب تئوریک خواهد آمد و در فصل بعد به بررسی روابط خصومتآمیز ایران و آمریکا می پردازیم و در نهایت در فصل آخر این بخش تأثیر روابط خصومتآمیز دو کشور را بر حضور نامطلوب ایران در باز جهانی نفت و گاز را مورد بررسی قرار خواهیم داد. بخش چهارم که بخش آخر پژوهش خواهد بود به نتیجهگیری و منابع و مأخذ اختصاص خواهد یافت.
1. Ariel Cohen and Owen Graham(2008) 2.The Proposed Iran – Pakistan – India Gas Pipeline; An Unacceptable Risk to Regional Security 3. Iran Energy Data, Statistics and Analysis - Oil, Gas, Electricity, Coal 4. John Evans 5. OPEC and the World Energy Market 6. Maritime and Pipeline Transportation of Oil and Gas: Problems and Outlook 7. A. Poirier and G.Zaccour |